Гісторык Алесь Белы распавёў для Радыё Ўнэт пра беларускія дрэвы, якія таксама з’яўляюцца часткай культурнай спадчыны беларусаў.
Апошнія некалькі гадоў апроч іншых сваіх тэмаў гісторык Алесь Белы займаецца культурна-сімвалічнай гісторыяй раслінаў. Ён напісаў шмат нарысаў пра розныя дрэвы Беларусі, што яны азначалі для нашых продкаў, як успрымаліся і адзначаліся ў літаратуры, выяўленчым мастацтве, народных традыцыях і г.д. І чым больш ён паглыбляўся ў тэму, тым выразней усведамляў, наколькі ў нас нацыянальны культ дрэва моцна занядбаны ў параўнанні з бліжэйшымі суседзямі — Польшчай і Літвой. І гэта пры тым, што ў Беларусі дагэтуль 40% плошчы пакрыта лясамі.
Пасля Другой сусветнай вайны Мінск быў вядомы сваімі ліпавымі прыстрадамі. У свой час гэтыя дарослыя дрэвы былі сабраны з былых панскіх маёнткаў па ўсёй краіне і перасаджаны ў Мінск. Але з цягам часу дрэвы няшчадна папілавалі. Увогуле стаўленне камунальных гаспадарак да дрэваў вар’яцкае. У выпадку хваробы ніхто іх не лякуе — проста вырубаюць.
Такое стаўленне збядняе сімвалічнае духоўнае жыццё беларусаў, робіць яго рабатызаваным прыдаткам бюракратычнай машыны і негатыўна адбіваецца на экалогіі, лічыць Алесь Белы. У якасці такога сумнага прыкладу можна прывесці татальна меліярыраванае Палессе. Існуючыя там буйныя гаспадаркі не разглядаюць зямлю як месца, да якога прывязана душа. Таму там і спусташэнне, частыя пясчаныя буры і пагроза ператварэння гэтага ў пустыню.
Беларусь зараз на скрыжаванні фізічнай і духоўнай дэградацыі. Каб спыніць гэта, неабходны арганізаваныя дзеянні.
А ці вядома вам, чаму таполя, ліпа, елка жаночага роду, а дуб, явар, ясень — мужчынскага? Род дрэва наўпрост звязаны з тэкстурай драўніны. Дрэвы з мяккай драўнінай, падобныя на жаночыя душэўныя якасці, маюць жаночы род, адпаведна цвёрдыя пароды — мужчынскі. У народных абрадах гэта прасочваецца вельмі ясна. Нават, могілкавыя крыжы раней ставілі жанчынам з жаночых дрэваў, а мужчынам — з мужчынскіх.
Кожнае дрэва мела свой сэнс. Напрыклад, ліпа ў апавяданні Міхася Зарэцкага выведзена ў якасці адмоўнага чорнага панскага персанажу. Гэта абсурднае параўнанне, кажа гісторык: ва ўсёй славянскай міфалогіі ліпа заўсёды была самым светлым дрэвам. Ліпа – выдатны меданос, дрэва з лекавымі якасцямі і прыемным пахам.
Ці той жа ясень. Усе вырабы рабіліся з яго, бо ён па якасцях не саступае дубу, але больш зручны для апрацоўкі. Попел ясеня — найлепшая крыніца калійных угнаенняў.
Расійскае панаванне на Беларусі пакінула свой адмоўны след і ў жыцці дрэваў. Так, еўрапейская лістоўніца, якая натуральна расла па Беларусі яшчэ напрыканцы 19 стагоддзя, была няшчадна вырубленая. Балада Адама Міцкевіча «Свіцязь» звязана з лістоўніцай, бо лічылася, што гэтае дрэва дае прытулак душам людзей, якія загінулі праз звышнатуральныя здарэнні. А ў беларускім перакладзе лістоўніца была заменена на ясакар.
На Беларусі ў параўнанні з Польшчай ці Літвой вельмі запушчаная ахова гістарычных дрэваў-помнікаў. Пра гэта яшчэ Міцкевіч пісаў у «Пане Тадэвушы» з трывогай: «Колькі вас загінула пад сякерай маскоўскай?». Гэта сведчыць, што праблема існавала ўжо дзвесце гадоў таму. І паколькі расійская ўлада ўвесь гэты час фактычна захоўвалася, то і знішчэнне працягваецца дагэтуль.
Некаторыя элементы ўшанавання старых дрэваў захаваліся, але яны моцна занядбаныя, лічыць Алесь Белы. Сёлета інстытут батанікі скончыў складанне спісу самых высокіх і вялікіх дрэваў. Але гэты спіс не надта шырока распаўсюджаны, бо існуе ў выглядзе бюракратычнага дакументу, і самыя высокія дрэвы з яго не занесены ў спіс помнікаў прыроды.
Было б добра, калі мясцовыя ўлады мелі магчымасць на сваім узроўні надаваць ахоўны статус старым дрэвам, не чакаючы камісій, навуковых заключэнняў і г.д.
«Калі я кажу “культ”, я не маю на ўвазе рэлігійнае пакланенне і рытуалы. Гаворка ідзе пра ўшанаванне на ўзроўні душы і мінімальныя ахоўныя мерапрыемствы».
На жаль, пакуль у Беларусі няма мясцовага самакіравання і кантролю над уладамі знізу ўверх. Таму з дрэвамі адбываецца тое ж самае, што і з помнікамі архітэктуры. Гэта толькі здаецца, што «раптам не да законаў» стала ў 2020 годзе – у сферы аховы помнікаў, напрыклад, не да законаў было заўжды.
Але ж некаторыя беларусы на ўласным узроўні дбаюць пра дрэвы. У якасці добрага прыкладу можна прывесці стары вяз у Талуях Вілейскага раёну. Шматгадовымі высілкамі мясцовых актывістаў самы высокі вяз у Беларусі быў унесены ў спіс прыродных помнікаў.
Таксама пакуль у Беларусі немагчыма надаваць такім дрэвам уласныя імёны, як гэта робяць у Польшчы ці Літве. А гэта важна — ствараць сэнсавую прастору вакол дрэва, паказваць яго сувязь з рэальнымі людзьмі і падзеямі, якія адбываліся цягам стагоддзяў яго існавання. І гэтымі ініцыятывамі можна займацца зараз.
А аб’яднаць такія ініцыятывы магло б нацыянальнае свята дрэва, якога пакуль яшчэ на Беларусі няма. Шмат краін маюць такое свята. Нават ААН яго рэкамендуе, бо падчас такіх святкаванняў адбываецца высадка новых дрэваў і іншыя экалагічныя і культурніцкія мерапрыемствы, звязаныя з клопатам аб раслінах. У Беларусі такое свята можна было б ладзіць у кастрычніку.
«Я літаральна лічу, што трэба звярнуцца да дрэваў па моц. Можа гэта гучыць неяк па-паганску, але гэта не так».
Ва іўдэйскай традыцыі ёсць свята — Новы год дрэваў. У хрысціянстве таксама існуюць важныя сэнсы, звязаныя з дрэвам, якія цалкам здымаюць паганскае бачанне.
Дрэвы злучаюць пакаленні. Раней на нашай зямлі людзі мелі недаўгавечныя будынкі, якія немагчыма было перадаваць праз пакаленні, і менавіта дрэвы былі самай стабільнай часткай іх сусвету, якую перадавалі нашчадкам разам з успамінамі. Яны ўвасаблялі пераемнасць.
Таму і ўяўленне пра сусвет сфармавалася па аналагу дрэва з каранямі, ствалом і кронай. У нас жа гэта заменена на камуністычна-атэістычныя псеўданавуковыя, паразітычныя веды, якія не ўзбройваюць чалавека, а абмяжоўваюць ягоную свабоду.
Comments are closed.